“Emeklilikte Yaşa Takılanlar (EYT)” ve kademeli emeklilik ne demek?
Türkiye’de emeklilik sistemine dair tartışmaların gündeminde yer alan iki kavramdan biri EYT, diğeri ise kademeli emekliliktir. EYT; belirli bir prim gün sayısını ve sigortalılık süresini tamamlamış ancak yaş koşulu nedeniyle emekliliği gerçekleşemeyenleri ifade eder. Diğer taraftan kademeli emeklilik, yaş, prim gün sayısı ve sigorta başlangıç tarihine göre şartların “basamaklı” şekilde belirlenmesini öngören bir modeldir. Bu yazıda öncelikle tarihsel arka plana bakacağız, ardından kademeli emeklilik kavramının ne anlama geldiğini ve günümüzdeki akademik / politika düzeyindeki tartışmaları inceleyeceğiz.
Tarihsel arka plan: EYT’nin doğuşu
Türkiye’de emeklilik sistemi, uzun yıllar boyunca yaş, sigortalılık süresi ve prim gün sayısı gibi üç koşula dayanmıştır. Ancak 8 Eylül 1999 öncesi sigorta başlangıcı olanlar için bazı avantajlar tanındığı halde, bu tarih sonrasında sisteme girenler için koşullar ağırlaştı. Bu bağlamda “yasada geriye dönük adalet” tartışmaları doğdu. EYT kavramı, 8 Eylül 1999 öncesi sigortalı olup prim gününü dolduran ancak yaş sınırını aşamayanların mağduriyeti üzerinden gündeme geldi. :contentReference[oaicite:1]{index=1}
Özetle, sigortalı olarak çalışmaya başlayan kişi yeterli prim gününü ve sigortalılık süresini sağlasa da yasa değişikliği ve uygulamadaki sınırlar nedeniyle “yaş” şartını beklemek zorunda kaldı. Bu durum kamuoyunda “yaşa takılanlar” olarak ifade edilen kitlenin oluşmasına yol açtı.
Kademeli emeklilik: Ne demek?
Kademeli emeklilik, kelime anlamıyla “kademelere bölünmüş, aşamalı geçişe imkan veren” emeklilik sistemi demektir. Uygulamada bu, sigorta başlangıç tarihine göre prim gün sayısı ve yaş şartlarının tek seferde sabit bir eşiğe bağlanması yerine “basamaklı olarak” artmasını öngörür. Örneğin, ilk sigorta giriş yılı daha eski olanlar biraz daha avantajlı, yıllar ilerledikçe daha yüksek yaş ve prim gün sayısı gibi şartlarla emekliliğe geçer. :contentReference[oaicite:2]{index=2}
Bu modelin amacı şudur: Mevcut sistemde, 1999 sonrası girenler için uygulanan şartlar ile önceki dönemler arasında “eşik” farkı olmuş, bu da adaletsizlik algısı yaratmıştır. Kademeli emeklilik, bu adaletsizlik algısını azaltmak ve geçiş sürecinde çalışanlara daha yönetilebilir bir yol sunmak için gündeme gelmiştir. :contentReference[oaicite:3]{index=3}
EYT ve kademeli emeklilikin kesişim noktası
EYT düzenlemesi ile 8 Eylül 1999 öncesi sigorta başlangıcı olan çalışanlara yaş şartı aranmaksızın emeklilik imkânı sunulmuştur. Ancak 1999 sonrasında başlayanlar için o düzenleme geçerli değildir. Bu noktada “1999 sonrası / 2008 öncesi” gibi dönemlerde sigorta başlangıcı olan çalışanlar için kademeli emeklilik modelleri tartışılmaktadır. :contentReference[oaicite:4]{index=4}
Örneğin, 2000–2008 arası işe başlayanlar için, teklif edilen kademeli modelde yaş ve prim gün sayısı daha makul seviyelerde yavaş yavaş artırılacak şekilde düzenlenmiştir. :contentReference[oaicite:5]{index=5} Ancak henüz bu düzenleme tam olarak yürürlüğe girmiş değildir. Resmî kaynaklar “mevcut sistemde değişiklik planlamıyoruz” açıklaması yapmaktadır. :contentReference[oaicite:6]{index=6}
Akademik ve politika düzeyindeki tartışmalar
Sosyal güvenlik sistemi açısından kademeli emeklilik modeli şu açılardan tartışılmaktadır:
- Sistem sürdürülebilirliği: Emeklilik yaşının ve prim gün sayısının düşürülmesi veya esnetilmesi, sistemin bütçe üzerindeki yükünü artırabilir. Dolayısıyla “erken emeklilik mi?” yoksa “geç emeklilik mi?” dengesi önemlidir.
- Geçiş adaleti: 1999 öncesi, 1999 sonrası, 2008 sonrası gibi farklı başlangıç tarihleri olan çalışanlar arasında şartlar farkı bulunmaktadır. Akademik çalışmalarda bu farkın “adaletsizlik algısı” yarattığı, toplumsal güven duygusunu etkilediği vurgulanmaktadır.
- İş gücü piyasası ve demografi: Erken emeklilik modelleri, iş gücü piyasasında gençlerin istihdamını olumsuz etkileyebilir, istihdam yapısını bozabilir. Kademeli sistem, bu riski azaltmayı hedefleyen bir geçiş yaklaşımı olarak değerlendirilmektedir.
- Politika öncelikleri ve bütçe kısıtları: Hükûmetin ve Sosyal Güvenlik Kurumu’nun öncelikleri arasında sosyal güvenlik sisteminin mali sürdürülebilirliği vardır. Akademik yorumlarda “kademeli emeklilik” tekliflerinin, bütçe parametreleriyle dikkatle planlanması gerektiği belirtilmektedir. :contentReference[oaicite:8]{index=8}
Eleştirel bakış
Eleştirmenler, kademeli emekliliğin hâlihazırda yaşanan sistem farklılıklarını tamamen ortadan kaldırmayacağını söylüyor. Örneğin, “sigorta başlangıcı 2008 sonrası” olanlar için şartlar hâlâ ağır olabilir ve bu da eşitsizliği sürdürür. Ayrıca, teklif edilen kademeli emeklilik formüllerinin “ne zaman yürürlüğe geçeceği”, “kimin için geçerli olacağı” net değildir. Bu belirsizlik, çalışanlar arasında güvensizlik yaratabilir. :contentReference[oaicite:9]{index=9}
Sonuç
Kademeli emeklilik, özellikle EYT kapsamı dışında kalan, ama sistemde şartların ağırlaştığı dönemlerden işe başlamış çalışanlar için adaletli bir geçiş modeli olarak görülmektedir. Modelin temel hedefleri; yaş ve prim gün sayısı gibi emeklilik koşullarını daha yönetilebilir biçimde belirlemek, sistem içi farklılıkları azaltmak ve geçiş sürecini yumuşatmaktır. Ancak şu an için resmi bir yürürlük tarihi veya kesin şartlar açıklanmış değildir. Çalışanlar açısından önem taşıyan bu değişiklik, sosyal güvenlik sistemi bütçesi, demografik yapı ve iş gücü piyasası gibi faktörlerle sıkı ilişkilidir.
Eğer isterseniz, kademeli emeklilik için hazırlanan öneri tablolarından bir karşılaştırma çıkarabilirim.
::contentReference[oaicite:10]{index=10}